Poniżej podano informacje i wskazówki dotyczące zmniejszenia ryzyka użądleń przez trzmiele, możliwych reakcji na użądlenia oraz postępowania w przypadku użądlenia przez trzmiela.
Wersję plakatową Użądlen trzmiel i alergii można pobrać tutaj.

1. Użądlenia przez trzmiele, osy i pszczoły miodne

Trzmiele są w wielu krajach owadami naturalnie występującymi w przyrodzie. Ponadto trzmiele i pszczoły miodne są stosowane w rolnictwie i ogrodnictwie jako zapylacze. Istnieje wiele gatunków tych owadów, mogących różnić się między sobą cechami zewnętrznymi, w tym ubarwieniem. Ogólnie trzmiele są większe od pszczół i bardziej owłosione niż osy.

Podobnie jak u pszczół czy os, jedynie robotnice trzmieli i królowa-matka posiadają żądło, które służy im do obrony. Trutnie nie mogą zatem użądlić. W chwili użądlenia do organizmu wprowadzana jest niewielka ilość jadu. Powoduje to krótkotrwały, ostry ból, który po pewnym czasie mija. Sporadycznie (w około 1% przypadków) występuje reakcja alergiczna na jad.
Reakcja na użądlenie przez trzmiela może być różna w każdym indywidualnym przypadku.

Żądło trzmiela i osy pozbawione jest haczyków. Robotnica lub królowa może zatem wyciągnąć żądło i użądlić ponownie. Żądło pszczoły natomiast wyposażone jest w zaczepy. Pszczoła próbując wyjąć wbite żądło, traci część odwłoku wraz z gruczołem jadowym.

2. Jak zapobiegać użądleniom przez trzmiele?
Trzmiele rzadko żądlą. W przypadku kontaktu z trzmielami ryzyko użądlenia można zmniejszyć, zachowując się w sposób nie wzbudzający agresji trzmieli. W pracy z trzmielami należy przede wszystkim zachowywać spokój. Nie uderzać trzmieli, ani ich gniazda, nie chwytać trzmieli itp.

Na trzmiele drażniąco działa także wiele zapachów, np. zapach alkoholu, potu, perfum, perfumowanego mydła, płynu po goleniu itp. Agresywne zachowanie trzmieli mogą też wywołać pierścionki, bransoletki lub zegarki (jest to głównie reakcja na zapach metalu utleniającego się pomiędzy skórą a pierścionkiem, bransoletką/zegarkiem lub paskiem od zegarka). Na trzmiele przyciągająco działa kolor niebieski, w tym (jasno)niebieska odzież. Noszenie odzieży ochronnej zmniejsza ryzyko użądlenia, choć trzmiele mogą żądlić przez odzież.

3. Zostałeś użądlony? Możliwe reakcje i sposoby postępowania

3.1. Miejscowy odczyn niealergiczny

Użądlenie trzmiela wywołuje zazwyczaj obrzęk wokół miejsca użądlenia. Nazywa się to miejscowym odczynem niealergicznym. Miejsce użądlenia jest opuchnięte, zaczerwienione i swędzi. Reakcja ta może wystąpić bezpośrednio po użądleniu, lecz często pojawia się dopiero po kilku godzinach. Obrzęk/ świąd utrzymuje się od kilku godzin do kilku dni. W niektórych przypadkach odczyn miejscowy może objąć większy obszar ciała i zazwyczaj trwa wtedy dłużej zanim reakcja ta zniknie, lecz nadal jest to miejscowa reakcja niealergiczna.

3.1.1. Postępowanie w przypadku wystąpienia odczynu miejscowego (niealergicznego)
Na ogół pomoc medyczna nie jest potrzebna. Można jednak zastosować środki redukujące do minimum objawy, zwłaszcza w przypadku użądlenia w miejscu wrażliwym np. okolice oczu. W takim wypadku należy jak najszybciej podać lek przeciwzapalny (na przykład kwas acetylosalicylowy (aspiryna) czy ibuprofen). W miejscu użądlenia można także przykładać zimne okłady. Dostępne są też maści łagodzące swędzenie (na przykład Azaron, zawierający substancję czynną dietylo-m-toluamid).

Jeżeli użądlenie nastąpiło w jamie ustnej lub gardłowej, co zdarza się niezwykle rzadko, wymagane jest przewiezienie poszkodowanego do szpitala, gdyż może wystąpić zablokowanie dróg oddechowych. W szpitalu należy podać poszkodowanemu kortykosteroidy (na przykład. prednizolon) i pozostawić tam poszkodowanego na obserwacji.

3.2. Reakcja alergiczna
Tylko u około 1% ludności po kilkukrotnym użądleniu (czasami już nawet po drugim lub trzecim) występuje reakcja alergiczna, zwaną także reakcją ogólną, układową lub anafilaktyczną. Odczyn alergiczny nie może wystąpić po pierwszym użądleniu, ponieważ organizm nie wytworzył jeszcze przeciwciał. Reakcje uczuleniowe pojawiają się zazwyczaj w krótkim czasie po użądleniu (w czasie od kilku sekund do 30 minut).

Rozróżnia się 4 stopnie nasilenia reakcji alergicznych. Nasilenie zwiększa się od stopnia 1 do 4:
Stopień 1 – swędzenie, zaczerwienienie i obrzęki (pokrzywka, łac. urticaria) obejmujące całe ciało
Stopień 2 – objawy stopnia 1 plus dolegliwości jelitowe (wymioty, biegunka)
Stopień 3 – objawy stopnia 1 i/lub 2 plus trudności z oddychaniem i/lub uczucie duszenia się
Stopień 4 – objawy stopnia 1 i/lub 2 i/lub 3 plus kołatanie serca, krótkotrwała utrata przytomności, wstrząs anafilaktyczny (któremu towarzyszą zawroty głowy, nadmierne pocenie się i zimne dreszcze).

3.2.1. Postępowanie w przypadku wystąpienia reakcji alergicznej

W przypadku wystąpienia podwyższonej temperatury ciała lub reakcji 1 stopnia należy skontaktować się z lekarzem domowym. Możliwa jest wówczas decyzja, by przez jakiś czas obserwować rozwój objawów. Okres obserwacji w szpitalu jest zalecany, ponieważ objawy mogą się po pewnym czasie nasilić.

W razie wystąpienia wymiotów, a bezwzględnie przy objawach charakterystycznych dla stopnia 3 i 4, wymagane jest natychmiastowe przewiezienie poszkodowanego do szpitala.

W przypadku wystąpienia reakcji alergicznej zalecane jest podanie leków przeciwhistaminowych (na przykład klemastyny lub Tavegilu), dostępnych wyłącznie na receptę. Leki przeciwhistaminowe redukują obrzęk wywołany przez histaminę zawartą w jadzie. W niektórych przypadkach przepisywane są kortykosteroidy (takie, jak DAF / Dexamethason). W przypadku reakcji 3 i 4 stopnia wymagane jest podanie najpierw adrenaliny. Adrenalina stymuluje pracę serca, zwęża naczynia krwionośne i rozszerza oskrzela. Adrenalinę można zaaplikować samodzielnie przy użyciu auto-wstrzykiwacza (takiego, jak Epipen lub Jext). Auto-wstrzykiwacz adrenaliny dostępny jest tylko na receptę i może zostać przepisany przez lekarza, jeśli wcześniej wystąpiła reakcja alergiczna, na przykład na użądlenie przez trzmiela. Auto-wstrzykiwacz adrenaliny może być także, w zależności od lokalnych przepisów prawnych, dostępny w firmach, których pracownicy mają kontakt z trzmielami.

3.3. Reakcje toksyczne
Reakcje toksyczne występują wyłącznie w przypadku kilkudziesięciu użądleń w krótkim czasie. Mogą wtedy wystąpić zaburzenia w funkcjonowaniu systemu nerwowego i układu krążenia (zaburzenia rytmu serca, zaburzenia oddychania). Również i w tym wypadku poszkodowanego należy odwieźć do szpitala na obserwację i w celu zastosowania dodatkowych środków leczniczych.

3.4. Hiperwentylacja
Poza silną reakcją alergiczną (stopień 4), możliwe jest również wystąpienie spowodowanej lękiem hiperwentylacji, która może prowadzić do utraty przytomności. Również w takim wypadku należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe.

4. Podwyższone ryzyko
Do grupy podwyższonego ryzyka, zagrożonej wystąpieniem odczynów alergicznych po użądleniu przez trzmiela, należą osoby przyjmujące określone leki (beta-blokery) oraz kobiety ciężarne.

5. Życie z alergią na jad trzmiela
Jeżeli u danej osoby w przeszłości wystąpiła reakcja alergiczna na jad trzmiela, zwłaszcza reakcja 1 i 2 stopnia, istnieje prawdopodobieństwo, że kolejne użądlenia nie spowodują reakcji uczuleniowej. Reakcja na użądlenie trzmiela może być różna w każdym indywidualnym przypadku. Obecnie można sprawdzić, czy wystąpi reakcja alergiczna na kolejne użądlenie, wykonując testy z użyciem oczyszczonego jadu trzmiela. Oczyszczony jad można także stosować w leczeniu osób uczulonych na jad trzmiela, tzw. kuracja odczuleniowa. Tego rodzaju kuracja ma za zadanie odczulenie ciała na jad trzmiela.

Kuracja odczulająca/immunoterapia zapobiegająca reakcjom alergicznym na jad trzmieli nie zawsze chroni przed reakcjami alergicznymi na jad pszczół miodnych i os. Kuracja odczulająca/immunoterapia zapobiegająca reakcjom alergicznym na jad pszczół miodnych i os nie zawsze chroni przed reakcjami alergicznymi na jad trzmieli. Osoby, które nie poddały się odczulaniu, w przypadku prawdopodobnego kontaktu z trzmielami mogą nabyć na receptę lekarską auto-wstrzykiwacz z adrenaliną (na przykład Epipen lub Jext). Ten auto-wstrzykiwacz należy zawsze nosić przy sobie i po użądleniu wstrzyknąć adrenalinę w mięsień udowy. Testy i kuracje przeprowadzane są m.in. przez Oddział Alergologii RdGG (Dr de Groot), w szpitalu Diakonessenhuis w Voorburgu

6. Informacja dla lekarzy Firma Koppert udostępnia na życzenie szczegółowe informacje dla lekarzy dotyczące postępowania w przypadku wystąpienia reakcji alergicznych.

Więcej informacji można uzyskać, kontaktując się z alergologiem lub internistą.

Literatura:
de Groot H. Allergie voor insecten, Huisarts en Wetenschap 2002; 45 (7): 362-7.
de Groot H. Allergy to bumble bees. Curr Opin Allergy Clin Immunol 2006; 6: 294-7.

Plakat ten jest również dostępny w formie pliku do pobrania.
Wskazówka: Proszę zanotować na plakacie informacje kontaktowe dotyczące uzyskiwania pomocy medycznej i wzywania pogotowia ratunkowego.

Zastrzeżenia prawne

Niniejsze informacje mają wyłącznie charakter edukacyjny. Nie wolno wykorzystywać ich do diagnozowania lub leczenia problemów zdrowotnych, ponieważ nie mogą one zastąpić profesjonalnej opieki medycznej. W przypadku wystąpienia lub podejrzenia wystąpienia problemu zdrowotnego należy skonsultować się z lekarzem.